نظارت همگانی مسئولیت اجتماعی

خبرگزاری فارس لرستان، بهنام فروتن نیا؛  دنیای پر مخاطره و مدرن امروز بیش از هر زمانی نیازمند نظارت مردمی است. آسیب‌های اجتماعی،سلامت و امنیت جامعه در گرو مشارکت عملی ساکنان آن است. پیشرفت‌های خیره کننده  علمی و گسترش قلمرو دانش مرزهای نظارت دولت‌ها را کوچکتر نموده و زمینه‌های آسیب به همنوعان متنوع شده است.

یکی از راه‌های مناسب برای افزایش امنیت و سلامت اجتماع مسئولیت پذیری و نظارت همگانی بر اعمال و رفتار حاکمیت،دولتمردان،موسسات مردم نهاد و حتی رفتارها و هنجارهای اجتماعی می‌باشد تا آنجاییکه بر انسجام اجتماعی و سعادت بشر تاثیر گذار است.

جامعه اسلامی مسئولیت پذیری یا نظارت همگانی را بر اساس دو اصل امر به معروف و نهی از منکر به عنوان راهبرد اصلاحی و پیشگیری بیان نموده دو اصل از فروع دین که در صورت رعایت و انجام آن توسط مردم پیامد مثبت در بهبود روابط اجتماعی دارد.

جایگاه امر به معروف و نهی از منکر در دین اسلام

قرآن به عنوان کتاب آسمانی و آخرین معجزه خداوند دستورالعمل زندگی بشریت را بیان نموده و یکی از  مواردی که در آیات متعددی به آن سفارش شده امر به معروف و نهی از منکر است سوره آل عمران آیه ۱۰ از امت اسلام به عنوان بهترین امت یاد شده،چون این دو وظیفه را انجام می دهند.و این دو فریضه را در ردیف ایمان به خدا قرار داده است. آیه ۷۱ سوره توبه نیز امر به معروف و نهی از منکر را از صفات مومنان بیان و آنرا در ردیف اقامه نماز،پرداخت زکات  قرار داده است.

آیه ۷۱ سوره حج با اشاره به وعده کمک به یاران پیامبر(ص) به خود سازی و رابطه با خالق به وسیله نماز،پیوند با مردم از طریق زکات و بکار گیری دو فریضه امر به معروف و نهی از منکر پرداخته که به وسیله آن سعادت خود و جامعه را تضمین می کنند. از طرفی سیره پیامبر(ص)،اهل بیت، فقهای اسلامی همواره دو فریضه امر به معروف و نهی از منکر را نه تنها به عنوان یک وظیفه همگانی بلکه یک ضرورت برای حفظ ارزش‌های اسلامی، مبارزه با مفاسد اجتماعی و اخلاقی، ترویج سنت‌های حسنه و کمک به رشد و توسعه فرهنگی اجتماعی مورد تاکید قرار داده‌اند و در این راه نیز خطرات را با جان و دل پذیرفته که نمونه بارز آن قیام عاشورا و ترسیم خط سرخ شهادت امام حسین (ع) و یاران با وفایش در اصلاح حاکمان وقت باید ذکر کرد.

امر به معروف و نهی از منکر تکلیف دینی

امر به معروف و نهی از منکر، واجب کفایی است که اگر افرادی _ به قدر کفایت _ به انجام آن اقدام کنند، از دیگران ساقط می‌شود؛ و اگر همه افراد آن را ترک کرده باشند، چنانچه شرایط آن موجود باشد، همه ی آن‌ها ترک واجب کرده‌اند.

به نظر مراجع عظام تقلید امر به معروف و نهی از منکر از احکام عملی مسلمانان و به نظر شیعیان از فروع دین اسلام است. امر به معروف یعنی دستور دادن یا توصیه کردن از سوی فرد مسلمان به دیگران به انجام آنچه از نظر عقل یا شرع اسلام خوب در نظر گرفته می‌شود و نهی از منکر یعنی دستور دادن یا توصیه کردن از سوی فرد مسلمان به دیگران به انجام ندادن آنچه به از نظر عقل یا شرع اسلام بد در نظر گرفته می‌شود.

امربه معروف ونهی از منکر در قانون اساسی

حق نظارت مردم بر کارکرد حاکمیت ، نهادهای وابسته به آن،موسسات خدماتی، شهروندان و احساس مسئولیت مدنی که در متون دینی امر به معروف و نهی از منکر نامیده می‌شود از اصول اولیه مردم سالاری به شمار میرود.

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ضمن به رسمیت شناختن این حق، تلاش کرده است تا بستر مناسب برای‌ تضمین اجرای آن پیش بینی کند. اصل هشتم قانون اساسی به این دو فریضه اختصاص یافته و بیان می دارد:)) در جمهوری‏ اسلامی‏ ایران‏ دعوت‏ به‏ خیر، امر به‏ معروف‏ و نهی‏ ازمنکر وظیفه‏‌ای‏ است‏ همگانی‏
 و متقابل‏ بر عهده‏ مردم‏ نسبت‏ به‏ یکدیگر، دولت‏ نسبت‏ به‏ مردم‏ و مردم‏ نسبت‏ به‏ دولت‏. شرایط و حدود و کیفیت‏ آن‏ را قانون‏معین‏ می‏ کند. “والمؤمنون‏ و المؤمنات‏ بعضهم‏ اولیاء بعض‏ یأمرون‏ بالمعروف‏ وینهون‏ عن‏ المنکر”.))

طبق این اصل، مردم صاحبان اصلی حکومت و دولت نماینده و امین آنان در اداره امور عمومی جامعه می باشد.به همین دلیل حق، و بلکه وظیفة همگان است که مراقب روند امور باشند و با هدف اصلاح  از موضع برتر،تشویق به خوبی ها و نهادینه کردن امور خیر، انتقاد از کجروی‌ها و انحرافات، امر و نهی در برنامه‌ها و آسیب‌های مرتبط از جمله دایره نظارت همگانی بر مبنای تکلیف دینی امر به معروف و نهی از منکر است.

اموری مانند رابطه امر به معروف و نظارت، حوزه های امر به معروف و نهی از منکر، تکلیفی بودن نظارت همگانی، عمومیت امر و نهی کنندگان، عمومیت امر و نهی شوندگان، عمومیت مصادیق امر و نهی و ابزارهای نظارت مردم بر دولت مورد توجه قرار گرفته اند.

البته نباید فراموش کرد در ذیل اصل هشتم اشاره به تصویب سازمانی هماهنگ کننده از سوی مجلس شورای اسلامی شده که لازمه اجرایی شدن این اصل می باشد؛ نهادی که در مقام سیاست گذاری، برنامه ریزی و نظارت بر انجام صحیح امر به معروف و نهی از منکر در جامعه می باشد.

سیاست گذاری،بروز رسانی،اجتماعی شدن

اگر چه بنا به نظر بسیاری از فقهاء، وجوب امر به معروف و نهی از منکر از نوع کفایی است یعنی با انجام برخی از مکلفان، تکلیف از دیگران برداشته می‌شود انجام شدن واجب کفایی، وجوب از سایرین برداشته می‌شود و انجام دهنده کار به ثواب می‌رسد ولی اگر هیچ یک از مکلفین اقدام به انجام واجب نکنند همه گناهکار خواهند بود.

واجبات کفایی مربوط به مصالح عمومی جامعه است و انجام خود آن عمل اهمیت دارد. به همین جهت سیاست گذاری،برنامه ریزی و نظارت بر اجرای این دو فریضه مهم و اجتماعی به استناد احکام دینی و قانون اساسی از سال 1372 ستاد احیای فریضه امر به معروف و نهی از منکر تشکیل و شروع به کار نمود و در سال ۱۳۸۹ بر اساس طرح مجلس شورای اسلامی سیاست گذاری در زمینه امر به معروف ونهی از منکر با هدف گسترش فرهنگ آن در جامعه و ساماندهی امور مربوط به این فریضه،نظارت بر فعالیت های دولتی،غیردولتی و مردمی،هماهنگی بین دستگاه‌ها و سایر امور مربوط شورای سیاست گذاری امر به معروف و نهی از منکر به ریاست نماینده رهبری تشکیل می‌شود.

سخن آخر:

آنچه مسلم است نگاه دولتی و ایجاد تشکیلات اداری صرف به تنهایی برای نهادینه کردن فریضه امر به معروف و نهی از منکر کافی نیست نگاه اجتماعی کردن و مردمی نمودن این فریضه،به روزرسانی و احصا آسیب‌های اداری، مردمی، صنفی، خدماتی، فرهنگی،سیاسی،اقتصادی و نحوه ی عملیاتی نمودن آن از جمله پیش نیاز اجرای دقیق و تاثیر گذار آن است.

بدون شک اجرای همگانی فریضه امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یک نظارت همگانی علاوه بر اقامه احکام و دستورات الهی در بهبود روابط اجتماعی، کاهش آسیب‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی می‌تواند ابزار کارآمدی باشد

انتهای پیام/